Serdecznie zapraszamy od 5 kwietnia 2014 na nową wystawę do Dworku Laszczyków "Świętowanie wiosny. Wielkanocne zwyczaje i obrzędy w tradycyjnych kulturach Europy". Ekspozycja jest wielką podróżą po zwyczajach i obrzędach związanych z nadejściem wiosny, charakterystycznych dla kultury ludów starego kontynentu.

Serdecznie zapraszamy od 5 kwietnia 2014 na nową wystawę do Dworku Laszczyków "Świętowanie wiosny. Wielkanocne zwyczaje i obrzędy w tradycyjnych kulturach Europy". Ekspozycja jest wielką podróżą po zwyczajach i obrzędach związanych z nadejściem wiosny, charakterystycznych dla kultury ludów starego kontynentu. W tradycyjnej kulturze europejskich społeczeństw przedindustrialnych (określanej również mianem kultury ludowej), społeczności w ogromnej większości mających charakter rolniczy, czas w naturalny sposób odmierzany był rytmem zmieniających się pór roku a co za tym idzie, dorocznym cyklem przemian zachodzących w otaczającej człowieka przyrodzie. Przemiany te uzależniano ściśle z „wędrówką słońca po niebie”, a granice poszczególnych faz tej wędrówki wyznaczały okresy świętowania. Owa cykliczność obserwowalnych zjawisk astronomicznych i przyrodniczych, porównywana była do powtarzających się etapów życia ludzkiego: narodzin, młodości, dojrzałości i śmierci, odpowiadających kolejnym porom roku.

Zmiany w przyrodzie wywierały istotny wpływ na wierzenia religijne ludów rolniczych starego kontynentu w okresie przedchrześcijańskim. Powszechny był tu kult słońca oraz towarzyszące mu kulty wegetacyjne i kult płodności. Wiosna postrzegana była jako czas młodości słońca, które w tym okresie pokonywało złą zimę i sprawiało, iż cała obumarła zimą przyroda na nowo odżywała.

Na takie podłoże chrześcijaństwo wprowadziło wiele własnych świąt, bardzo często adaptując, poprzez nadanie nowej symboliki, dawne obrzędy pogańskie i związane z nimi formy i rekwizyty, jak również wykorzystując dla swoich świąt doroczne terminy dawnego świętowania. Największym świętem chrześcijańskim stały się Święta Wielkanocne, poświęcone Chrystusowi, który umarł a następnie zmartwychwstał, pokonując tym samym śmierć, zarówno tę pojmowaną fizycznie jak i symbolicznie.

Widzimy więc, że tradycyjne świętowanie w kulturze narodów Europy można określić jako zjawisko wielowarstwowe. Składają się na niego co najmniej dwa nurty kulturowe. Jednym z nich jest tradycja chrześcijańska z własnym „oficjalnym” cyklem i obrządkiem świętowania. Drugi to przedchrześcijańskie elementy tradycji rolniczej z bogatą obrzędowością, której rytuały, jak wierzono, wywierały niezwykle istotny wpływ na najbliższą przyszłość człowieka (przede wszystkim miały zapewnić urodzaj i zdrowie). Wymienione wyżej nurty nakładały się na siebie, przenikały i uzupełniały, tworząc w tradycyjnych kulturach europejskich specyficzne formy świętowania, jednocześnie różnorodne i tożsame. Z pewnością jednolity charakter obrzędowości świątecznej narodów europejskich w dużej mierze nadała wspólna tradycja chrześcijańska, ale i tu zauważamy pewne różnice form jeśli chodzi o kościół zachodni i wschodni. O różnorodności natomiast zadecydowała pogańska przeszłość plemienna, choć i w tym przypadku różnice przejawiają się nie tyle w kategoriach czy też rodzajach obrzędów i symboliki, co w formach składających się na nie rytuałów i akcesoriów. Należy również pamiętać o procesach dyfuzji kulturowej, tj. przenikaniu do danej kultury (na drodze zapożyczeń, wnoszenia czy nawet narzucania siłą) form zwyczajowych i obrzędowych o obcej genetycznie i historycznie proweniencji, co z pewnością miało wpływ na powstawanie elementów wspólnych w kulturze wszystkich ludów Europy.

Celem wystawy „Świętowanie wiosny. Wielkanocne zwyczaje i obrzędy w tradycyjnych kulturach Europy” było przedstawienie tego właśnie zjawiska podobieństw a równocześnie różnorodności kulturowej wybranych narodów europejskich, na przykładzie form obrzędowych i zwyczajowych związanych ze Świętami Wielkanocnymi.

Prezentujemy tu formy i rekwizyty świętowania przypisane obrzędowości wiosennego czasu wielkanocnego, specyficzne bądź dla konkretnych wybranych ludów czy narodów (min. Hiszpanów, Litwinów, Niemców, Skandynawów, Słowian, Greków) bądź dla formacji wyznaniowych ( takich jak prawosławie czy szerzej kościół wschodni).

Przedstawiamy zwyczaje związane z okresem wielkanocnym, a więc przede wszystkim z Wielkim Tygodniem (od Niedzieli Palmowej do Poniedziałku Wielkanocnego) ale też z okresem bezpośrednio go poprzedzającym (końcówka Wielkiego Postu) i po nim następującym (Niedziela Przewodnia – tydzień po Wielkanocy).

Możemy więc zobaczyć wśród prezentowanych eksponatów między innymi słomianą kukłę, symbolizującą zimę i śmierć, która pod koniec Wielkiego Postu była uroczyście niszczona (topiona lub palona). Zwyczaj niszczenia owej maszkary ( w Polsce zwanej Marzanną) znany był również w Czechach (gdzie nosiła miano Smrtki), na Słowacji (tu nazywana Moreną), na Węgrzech czy u Serbów Łużyckich (tzw. Śmierć).

Z okresem Wielkiego Postu u Słowian bałkańskich (Bułgarzy, Macedończycy, Serbowie) związany był zwyczaj pochodów przebierańców, tzw. Kukerów czy Sureszów, mający charakter obrzędu zarówno wegetacyjnego jak i inicjacyjnego. Na naszej wystawie prezentujemy postać jednego z Kukerów oraz kilka masek kukerskich.

Obok nich możemy zobaczyć postaci Łazarek – dziewcząt w bogato zdobionych specjalnych nakryciach głowy. To jeszcze jeden zwyczaj bułgarski, mający odstraszyć złe duchy i zapewnić uczestniczącym w nim dziewczętom rychłe zamążpójście. Pochody Łazarek odbywały się w sobotę przed Niedzielą Palmową. Kolejną grupą przebierańców, jaką przedstawiamy na wystawie są szwedzkie Paskkaringar czyli „wielkanocne wiedźmy”. Są to przebrane w pstrokate stroje małe dziewczynki, wędrujące w Wielką Sobotę po okolicznych domach, rozdające świąteczne kartki z życzeniami w zamian za łakocie czy symboliczne datki. Jest to zwyczaj niezwykle popularny w całej Skandynawii.

Z Niedzielą Palmową w Europie południowej, środkowej i wschodniej łączy się zwyczaj procesji i święcenia tzw. palm na pamiątkę triumfalnego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, którego witały tłumy rzucając na drogę liście palmowe i gałązki oliwne. Na wystawie prezentujemy palemki z kilku krajów (włoskie, hiszpańskie, litewskie, białoruskie) wykonane bądź z liści palmy bądź z gałązek wierzbowych czy też z roślin zielonych, traw i kwiatków. Mają one różne formy – od pojedynczych liści czy kilku skromnie przystrojonych gałązek aż po misterne plecionki (palmy włoskie i hiszpańskie) czy ozdobne bukiety lub wałkowate formy, wykonane z wielu różnych roślin (np. palmy wileńskie). Przedstawiamy też postać Pokutnika – uczestnika tradycyjnych hiszpańskich procesji wielkotygodniowych tzw. Semana Santa.

Woda i ogień to dwa zasadnicze akcesoria w obrzędowości wielkanocnej. W Wielki Czwartek święci się je w kościele, ale ich symbolika sięga korzeniami do czasów przedchrześcijańskich. Zwyczaj palenia tzw. Ogni Wielkanocnych czyli wielkich ognisk jest powszechnie kultywowany w północnych Niemczech, ale również na Łużycach. Pewną odmianą Ogni Wielkanocnych są płonące Koła Wielkanocne, staczane ze wzgórz, przede wszystkim w Nadrenii – Północnej Westfalii. Zwyczaje te prezentujemy na wystawie w formie materiału fotograficznego. Woda natomiast to w kontekście Świąt Wielkanocnych przede wszystkim zwyczaj oblewania się wodą w Poniedziałek Wielkanocny. Powszechnie kultywowany w środkowej i wschodniej Europie (min. na Węgrzech, Słowacji, w Polsce i , Czechach), zwyczaj ten nie znany jest natomiast na zachodzie i północy naszego kontynentu. Na Słowacji i w Czechach „mokremu” Dyngusowi towarzyszy suchy Śmigus( „Szmigrus”) - zwyczaj smagania dziewcząt przez młodych kawalerów bacikami plecionymi z gałązek wierzbowych (tzw. „pomlazkami”, „korbaczykami”). Takie korbaczyki również można zobaczyć na naszej ekspozycji wraz z materiałem fotograficznym.

Woda, zwłaszcza ta poświęcona w Wielki Czwartek, służy również do święcenia pokarmów w Wielką Sobotę, praktykowanego przede wszystkim wśród Słowian, zarówno wyznawców kościoła zachodniego jak i wschodniego.

Powszechny natomiast jest wśród narodów Europy wielkanocny zwyczaj barwienia czy też malowania jajek. Wykorzystywanych jest do tego kilka tradycyjnych technik, takich jak np. technika batikowa („pisanie” woskiem) czy rytownicza (wyskrobywanie wzoru na zabarwionej skorupce jaja). Prezentujemy na naszej wystawie bogatą kolekcję zdobionych różnymi technikami jaj wielkanocnych, pochodzących z kilkunastu krajów Europy.

Szczególnie interesujące są obrzędy i zwyczaje praktykowane wśród chrześcijan obrządków wschodnich (Białorusinów, Ukraińców, Rosjan, Serbów, Greków). Na wystawie prezentujemy dwa z nich. Pierwszy to „Groby Pańskie” z cerkwi prawosławnych i greckich, z ich zasadniczym elementem jakim jest płaszczenica (greckie „epitaphios” ) - płótno z namalowanym przedstawieniem umarłego Chrystusa, często zdobione ornamentami i scenami religijnymi. Drugim jest zwyczaj o charakterze zaduszkowym, praktykowany powszechnie w kościele prawosławnym tydzień po Niedzieli Wielkanocnej, w tzw. Niedzielę Przewodnią, a polegający m.in. na odbywaniu obrzędowego posiłku na cmentarzu, przy grobach zmarłych krewnych, na których składa się pisanki i rozrzuca okruchy świątecznego ciasta „tak, aby zmarli mogli świętować Wielkanoc z żywymi”.

Ekspozycję uzupełniają różnego rodzaju elementy kultury ludowej i religijnej wybranych narodów Europy, nie zawsze bezpośrednio związane z obrzędowością wielkanocną, ale wzbogacające kontekst jej prezentacji, takie jak strój ludowy czy plastyka obrzędowa i religijna (np. XIX – wieczne ikony rosyjskie).

 

Zapraszamy na wystawę do Dworku Laszczyków w Kielcach w dniach 05.04. - 18.05.2014.